Gockie królestwo. Starożytna historia Wybrzeża.

Królestwo gockie na ziemiach obecnej Polski
O pierwotnych siedzibach Gotów można wnioskować z przekazów antycznych autorów i świadectw archeologicznych.Pliniusz Starszy (I w. n.e.) w swojej Naturalis historia umieszcza Gotów (Pliniusz używa nazwy Gutones) nad oceanem zwanym Metuonis. Jordanes, mnich pochodzenia gockiego i autor VI- wiecznego dzieła Getica, opisującego dzieje rodu Amalów, przytacza legendę o początkach migracji Gotów, którzy prowadzeni przez wodza Beriga, opuścili swoją ojczystą Skandzę i na trzech statkach popłynęli na południe, aż do brzegów krainy nazwanej przez nich Gothiscandza.

Gothiskandza
Gothiscandza to, według Jordanesa, pierwsza siedziba Gotów po opuszczeniu Skandynawii (Skandza). Znajdowała się prawdopodobnie w rejonie Dolnej Wisły i na Wysoczyźnie Elbląskiej, na terenie dzisiejszych Borów Tucholskich, Zaborów i Krajny^[1].

Kronikarz gocki Jordanes zanotował, że Goci opuścili Skandzę, swoje pierwotne siedziby, prowadzeni przez króla Beriga. Po przepłynięciu Bałtyku osiedlili się w kraju, który nazwali Gothiscandza. Wkrótce przenieśli się na ziemie Rugiów, zamieszkujących wybrzeże, i przepędzili ich stamtąd. Później pokonali swych nowych sąsiadów – Wandalów.


Po pewnym czasie, gdy przeminęły co najmniej cztery pokolenia królów po Berigu, i Filimer syn Gadariga został nowym królem, liczba Gotów się zwiększyła. Filimer postanowił, że wszyscy opuszczą Gothiscandzę i wyruszą do nowego kraju, zwanego Oium (Scytia).

Położenie Skandzy i Gothiskandzy wywołuje w literaturze przedmiotu wiele dyskusji. Pewne jest jedno. Goci pierwotnie zasiedlali południową część Półwyspu Skandynawskiego. Świadectwa archeologiczne raczej eliminują wyspę Gotlandię, wskazywaną czasami jako prasiedzibę Gotów, bowiem wskazują na odmienność inwentarza w wyposażeniu grobów gotlandzkich i grobów występujących na terenach, które można prawidłowo definiować później jako gockie (Pomorze). Pozostaje zatem hipoteza, która ma najwięcej zwolenników wśród badaczy, wskazująca na szwedzką prowincję Götaland jako praojczyznę Gotów. Dalsze uszczegółowienie lokalizacji budzi już dyskusję. Część badaczy (np. Eric Oxenstierna) za ojczyznę Gotów uznaje Västergötland, inni (np. Józef Kostrzewski) - Östergötland.

Równie żywo dyskutowany jest problem lokalizacji Gothiskandzy, miejsca, w którym wylądował król Berig. Polski historyk Gerard Labuda twierdził, na podstawie analizy tekstu Jordanesa, że Gothiskandza leżała w pobliżu ziem zajmowanych przez Ulmerugiów i Wandalów, w rejonie ujścia Odry. Goci po jakimś czasie skierowali się ku Pomorzu Środkowemu i Wschodniemu. Inni badacze, jako Gothiskandzę, wskazywali na ujście Łaby (Kazimierz Tymieniecki) lub też na okolice jeziora Ilmeń w Rosji (Stanisław Kujot). Badacze okresu migracji Gotów na południowe brzegi Bałtyku, a więc początku I w.n.e., przede wszystkim Ryszard Wołągiewicz, wskazali na pojawienie się w rejonie Pomorza Nadwiślańskiego nowej kultury archeologicznej, która wyparła rozwijającą się tu w poprzednim wieku kulturę oksywską. Nowej kulturze nadano nazwę kultura wielbarska od cmentarzyska w Wielbarku pod Malborkiem. W literaturze przedmiotu uznaje się za pewnik, że kulturę wielbarską stworzyli Goci^[1], a więc teren Pomorza Nadwiślańskiego należy uznać za legendarną Gothiskandzę.

^{Wyposażenie grobu kultury wielbarskiej, II-III w n.e. cc wikimedia}

W I i II w.n.e. kultura wielbarska charakteryzuje się dynamiczną ekspansją terytorialną. Goci i Gepidowie, inne plemię germańskie spokrewnione z Gotami, zajęli Pomorze Środkowe, Krajnę i północną Wielkopolskę, Wysoczyznę Elbląską oraz zachodnią część Pojezierza Mazurskiego. W III wieku Goci pojawiają się w północnym Mazowszu, Podlasiu, Polesiu i Lubelszczyźnie. Według archeologów Goci wędrując wzdłuż Wisły i Bugu zasiedlali tylko pustki, respektując stan posiadania ludności tubylczej^[2].
Najbardziej charakterystyczną cechą kultury wielbarskiej był jej birytualny obrządek pogrzebowy. Zmarłych poddawano kremacji, a prochy wsypywano do popielnic lub bezpośrednio do jamy grobowej, lub też grzebano w trumnach kłodowych w ziemi. Innym wyjątkowym zwyczajem było układanie kręgów kamiennych wokół grobów, bruków kamiennych między zespołami grobów oraz budowanie kamiennych kurhanów (np. cmentarzyska w Odrach i Węsiorach). Goci i inne ludy autochtoniczne, które w procesie akulturacji przyjęły gocki system wierzeń, zrezygnowali z wkładania do grobów żelaznych narzędzi i broni. Na terenie Mazowsza znajdujemy cmentarzyska, na których występują wyłącznie pochówki o typowo kobiecym wyposażeniu grobowym (w starszej literaturze przedmiotu pisano nawet o mazowieckich Amazonkach). Cmentarzyska od otwartych osad najczęściej rozdzielał ciek wodny.

Czasy króla Filimera (ok. 175 n.e.)
Filimer to syn Gadariga. Według Jordanesa piąty po Berigu, król Gotów z rodu Amalów, który wyprowadził Gotów z Gothiscandzy (Pomorze Gdańskie) do ziemi Oium (Ukraina). Wedle zapisanej przez Jordanesa legendy w czasie wędrówki wykrył w swym plemieniu czarownice (Haliurunny), które wypędził na pustkowia. Tam zespoliły się one z nieczystymi duchami i wydały na świat Hunów:

"…dziki […] karłowaty, szpetny i wątły niby rodzaj ludzki, nieznany z innego głosu prócz kwilenia na podobieństwo ludzkiej mowy […] nie znał innego zajęcia prócz polowania[…] mącił pokój sąsiednich szczepów podchodami i grabieżami".

W holenderskiej Lejdzie zachował się rękopis z XII w., w którym tak rozbudowano tą legendę:

"Hunowie – owoc niesławnego związku, to znaczy demonów – po tym jak odnaleźli przy pomocy łani drogę przez bagna Meotydy, napadli na Gotów, których pobili doszczętnie ze względu na niebywały lęk, jaki wywołali. Od tej pory rozpoczęło się niszczenie całego Cesarstwa, kontynuowane przez Hunów, Wandalów, Gotów i Alanów. Ze względu na te zniszczenia wszyscy mężowie uczeni z tej strony morza pouciekali do krajów zamorskich, mianowicie do Irlandii, i tam wszędzie, gdzie zatrzymali się, za ich sprawą znacznie rosła oświata mieszkańców tych regionów".

Filip Kallimach, również nawiązał do tego przekazu w swojej biografii Attyli, ale jego zdaniem pramatkami Hunów były nie czarownice, lecz kobiety:

"wyróżniajace sie nieprzeciętnoscią i hardością ducha".

Według przekazu Jordanesa liczebność ludności gockiej szybko urosła i za panowania Filimera, piątego króla po Berigu, Goci wraz ze sprzymierzeńcami wyruszyli w dalszą wędrówkę w poszukiwaniu żyznych ziem leżących bardziej na południowym wschodzie, krainy Oium. Ten nowy etap migracjirozpoczął się na początku III wieku. Archeologicznym śladem tej wędrówki jest kultura czerniachowska, która powstała na ziemiach dzisiejszej Ukrainy oraz kultura Sîntana Mureş, powstała w Mołdawii i Rumunii, które wraz z kulturą wielbarską są elementami wielkiego kręgu kultury gockiej. Oczywiście, te trzy kultury, najprawdopodobniej nie były wytworami wyłącznie gockimi, zapewne dużą rolę odgrywała również ludność autochtoniczna, która przyjmowała wierzenia i sposób życia Gotów.

^{Goci na ilustracji z książki Charlotte Mary Yonge Young Folks' History of Rome, 1880, cc wikimedia}

Czasy króla Cnivy (ok. 250 n.e.)
W połowie III wieku hordy wojowników gockich dotarły nad Morze Czarne w pobliżu ujścia Dniestru i Bohu. Dotarcie do tych, sąsiadujących z prowincjami rzymskimi i miastami greckimi z czarnomorskiego wybrzeża, ziem, spowodowało że Goci zostali zauważeni przez antycznych kronikarzy i geografów. Po raz pierwszy Goci napadli na państwo rzymskie w roku 239 n.e. i starli się z wojskami Gordiana III. W latach 245-247 zwycięskie wojny z Gotami prowadził cesarz Filip Arab, a w roku 250 król gocki o imieniu Cniva, próbował zdobyć bez skutku prowincjeMezję i Dację. Innym kierunkiem podbojów było wybrzeże Morza Czarnego, na którym leżały bogate miasta greckie. Gotom udało się w tym czasie podbić lub uzależnić szereg miast: Olbię, Chalcedon, Tyr, Tanais, Nikomedię, Niknę i Apameę.

opr. Adam Fularz na podstawie Wikipedii oraz literatury poniżej tekstu











wg  "Skarbiec diplomatów papiezkich: cesarskich, królewskich, książęcych; uchwał ...  Autorzy Ignacy Daniłowicz,Jan Sidorowicz
Przypisy

1. Andrzej Kokowski, Goci. Od Skandzy do Campi Gothorum (od Skandynawii do Półwyspu Iberyjskiego), Warszawa 2008
2. Jerzy Filip Gąssowski, Kultura pradziejowa na ziemiach Polski, 1985, str.248-249

Jerzy Stanisław Kmieciński; Niektóre zagadnienia wędrówki Gotów w świetle dotychczasowych badań, oraz w świetle wykopalisk w Węsiorach w pow. kartuskim „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego”. Seria I, zeszyt 8, Łódź 1958
Jordanes - O pochodzeniu i czynach Gotów [w:] Edward Zwolski - Kasjodor i Jordanes. Historia gocka czyli Scytyjska Europa, Lublin 1984.
Andrzej Kokowski; Archeologia Gotów. Goci w dolinie Hrubieszowskiej, Lublin 1999.
Andrzej Kokowski; Goci. Od Skandzy do Campi Gothorum (od Skandynawii do Półwyspu Iberyjskiego), Warszawa 2007.
Andrzej Kokowski; Starożytna Polska, Warszawa 2005.
Magdalena Mączyńska; Wędrówki Ludów. Historia niespokojnej epoki IV i V wieku, Warszawa - Kraków 1996.
Jerzy Strzelczyk, Goci - rzeczywistość i legenda, Warszawa 1984.

"People and Identity in Ostrogothic Italy, 489 – 554"Robert Kasperski "Problem etnogenezy Gotów w ujęciu Herwiga Wolframa: refleksje nad metodą, Kwartalnik Historyczny, nr 3, (2011).
P. Amory; "Die Goten"
W. Giese; "Barbarian trides. The Migration Age and the Later Roman Empire"
W. Goffart; "Narrators of Barbarian History (A.D. 550 – 800): Jordanes, Gregory of Tours, Bede and Paul the Deacon"
W. Goffart; "Die Goten und Skandinavien"
R. Hachmann; "Rome’s Gothic Wars from the Third Century to Alaric"
M. Kulikowski; "Les Goths"
R. Mussot – Goulard; "Die Urheimat der Goten"
E.C.G. Oxenstierna; "Stammesbildung und Verfassung. Das Werden der frühmittelalterlichen gentes"
R. Wenskus; "Gothic history as historical ethnograhpy", [w:] From Roman Provinces to Medieval Kingdoms, edided by Th. F. X. Noble
H. Wolfram; "The Roman Empire and Its Germanic Peoples" H. Wolfram.
Edward Zwolski, Kasjodor i Jordanes. Historia gocka czyli scytyjska Europa, Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1984.
Jerzy Strzelczyk, Iroszkoci w kulturze średniowiecznej Europy, Warszawa 1987, s. 428
Philippi Callimachi, Attila, edit atque in linquam Polonam traduxit Thaddaeu Kowalewski, PWN, Warszawa 1962.
Andersson Th., Scardigli P., Schmitt R., Bierbrauer V., Pohl W., Goten, [w:] RGA, Bd XII, Berlin – New York 1998, s. 402 – 443.
Milewski T., Czekanowski J., Kmieciński J., Manteuffel T., Molè W., Goci, [w:] SSS, T. II, Ossolineum 1964, s. 121 – 128.
Much R., Goten, [w:] RGA, Bd. II, Strakenburg 1913 – 1915, s. 305 – 306.
Wirth G., Goten, [w:] LexMA, Bd. IV, München 2003, s. 1572 – 1573.
Alonso – Núñez J. M., J. Gruber, Cassiodor(us), LexMa, Bd. II, München 2003 s. 1551 – 1553.
Callies H., Cassiodorus, [w:] RGA, Bd., IV, Berlin – New York 1981, s. 347 – 350.
Gruber J., Ermanarich, [w:] LexMA, Bd. I, München 2003 s. 506.
Heusler A., Ermenrich, [w:] RGA, Bd. I, Starkenburg 1911 – 1913, s. 627 – 629.
Kostrzewski J., Czerniachowska kultura, [w:] SSS, T. I, cz. II, Ossolineum 1961, s. 296 – 298.
Kully R. M., Ermenrikes Dot, [w:] DLL, Bd. IV, Bern – München 1972, s. 442 – 443.
Labuda G., Hermanaryk, [w:] SSS, T. II, cz. I, Ossolineum 1964, s. 212.
Much R., Gothiscandza, [w:] RGA, Bd. II, Strakenburg 1913 – 1915, s. 306.
Plezia M., Cassiodorus, [w:] SSS, T. I, cz. I, Ossolineum 1961, s. 219.
Reichert H., Gothiscandza, [w:] RGA, Bd. XII, Berlin – New York 1998, s. 443 – 444.
Schwarcz A., Jordnaes, [w:] LexMA, Bd. V, München 2003 s. 626 – 627.
Wirth G., Amaler, [w:] LexMA, Bd. I, München 2003 s. 506.
Wolfram H., Beck H., Ermanarich, [w:] RGA, Bd. VII, New York 1989, s. 510 – 515.